Προς την Επανάσταση, ταυτότητα των Ελλήνων.(β)

Συνεχίζοντας ,θα ήθελα να τονίσω τα χαρακτηριστικά της πρώιμης μεταβυζαντινής εποχής, που κάποιοι τα έχουν αποδώσει μόνο στα χρόνια λίγο προ της Επανάστασης, και είναι εμφανή στους Έλληνες συγγραφείς, λογίους αλλά και ιεράρχες, μοναχούς κ.τ.λ..

Ανάμεσα στους πολλούς άξιους λόγιους της εποχής του, ο Ιανός Λάσκαρις, με καταγωγή από την Πόλη, γεννημένος το 1445, που έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Ιταλία, διδάσκοντας ελληνική φιλοσοφία και λογοτεχνία, δεν έπαψε να προσβλέπει και να ελπίζει στην απελευθέρωση της Ελλάδας, υποστηρίζοντας μια νέα σταυροφορία από τη Δύση.

Όταν Πάπας της Ρώμης έγινε ο Λέων ο Ι΄ , ο Λάσκαρις ανέλαβε να ιδρύσει Ελληνικό Γυμνάσιο στη Ρώμη, με την υποστήριξη του πάπα, με σκοπό τη διάδοση της ελληνικής φιλοσοφίας σε Έλληνες και μη, έχοντας μαθητές όπως τον Κωνσταντίνο Ράλλη, το Νικόλαο Σοφιανό, τον Χριστόφορο Κοντολέον, το Ματθαίο Δεβαρή και άλλους.

Όταν όμως ο Λάσκαρις μετέβη στη Γαλλία στην υπηρεσία του εκεί βασιλιά, και αφού είχε πεθάνει ο πάπας Λέων Ι’, το Γυμνάσιο που είχε ιδρύσει φαίνεται να έπαψε να λειτουργεί και η επιστολή του λόγιου Αρσένιου τον Μονεμβασίας προς τον Λάσκαρι είναι ενδεικτική της σημασίας της για τους Έλληνες:

«Επι Λέοντος του άκρου αρχιερέως αίτιος εγένου τοις των Ελλήνων βουλομένοις μεν, μη δυναμένοις δε τη πενία, της περί τους ελληνικούς λόγους σπουδής, πείσας τον αρχιποιμένα γυμνάσιον εν Ρώμη αναδείξαι δύο και δέκα μειρακίων ελληνικών, ο δη και ανέδειξε σου καταβαλόντος τα σπέρματα, ο δε τα σπέρματα καταβαλών, ως ο καλός φησι ρήτωρ, ούτος των φύντων αίτιος. Μέχρι μεν ούν εκείνος διετέλει τοις ζώσι συναριθμούμενος και αυτός παρών ετύγχανες ο τα καλά σπέρματα τοις εκείνου υποσπείρων ωσίν, επίδοσις ου μετρία τω γυμνασίω εγίγνετο, αποιχομένου δ’εκείνου κακοδαιμονία τη ημετέρα, συναπέσβυ και το γυμνάσιον. Αλλ’ώ θειότατε υπερίστασο και αύθις του γένους, εν σοι γαρ μόνω το των Ελλήνων γένος εξήρτηται.»(1)

Επίσης ο αξιολογότατος Ρεθυμνιώτης λόγιος Μάρκος Μουσούρος, που επίσης έζησε στην Ιταλία, και εξέδωσε αρκετά βιβλία από το τυπογραφείο του φιλέλληνα Άλδου Μανούτιου(Aldo Manuzio/Aldus Manutius) , αφιερώνει τον παρακάτω πρόλογο της έκδοσης του Παυσανία, το 1516, τονίζοντας τη σημασία της μόρφωσης των Ελλήνων που υπέφεραν από την
«πολυετή δουλείαν»:

«…, πρώτοι μεν οι Λατίνοι γευσάμενοι, ενεφορήθησαν άχει κόρου, πολλαπλασιάσαντες τε τα συγγράμματα των παρ’εαυτοίς σοφία και συνάμει του λέγειν διαπρεψάντων εντελείς των πεπαιδευμένων εκάστω παρεσκευάσι βιβλιοθήκας, έπειτα δε και οι περί Χαλκονδύλην(sic) και σε τους αυτόχθονας της πρεσβυτέρας Ελλάδος και τοις ωγυγίοις εκείνοις ήρωσιν ομοσπόρους επεχείρησαν ημεδαπών εν τυπώσει βιβλίων πολλάς τε Ομήρων και Λουκιανών Απολλωνίων τε και επιγραμματογραφών ποιητών δαψιλώς επιδόντες φιλέλλησιν εκατοντάδας επηνέθησαν διαφερόντως…»

«…, συ γαρ των άλλων τα καθ’εαυτούς σκοπούντων κοινός απανταχού των Ελλήνων καθίστασαι προστάτης, συ ως ουδείς έτερος υπέρ της Ελλήνων σωτηρίας εγρηγοράς πάσι τοις καιροίς επακολουθών…»

«…, νυν δε Ρώμης αρχικράτορας θεραπεύων(σ.σ. τον Πάπα εννοεί), εφ’ώτε τους Έλληνας απαλλαγέντας της πικροτάτης και χαλεπωτάτης δουλείας εις ελευθερίαν εξελέσθαι.»

«Και νυν εν Ρώμη διατρίβων τιμώμενός τε και θαυμαζόμενος υπό των εκεί, πρόξενος ως αληθώς γέγονας των Ελλήνων, τοις μεν αφικνουμένοις πολλάκις υπέρ δυνάμιν δωρούμενος, των δ’απόντων επιμελούμενος, τους δε φιλτάτους τοις περί τον κρατούντα συνιστάς, θαυμαστά μεν ούν και ταύτα σημεία δόξειεν αν της σης προς τους Έλληνας ευνοίας.

Ορών γαρ ενίους των ημεδαπών δια την πολυετή δουλείαν ούτε μεν επιλαθομένους εαυτών, ως μηδέποτ’ ανανήφειν και μηδεμίαν όλως των προγόνων έχειν έννοιαν, αλλ’εθελοκακούντας πολιτικού βίου παιδεύσεως τε και αγωγής ολιγώρως έχειν. Ούτω δε κακοδαιμονάν, ως αυτούς μεν απαιδευσία συζήν και τετυφώσθαι, εν μόνον ηγουμένους είναι σοφόν και διαρκέστατον της ες ουρανόν αναβάσεως εφόδιον, το μήτ’ελαίου γεύεσθαι, μήτ’ εναίμων ιχθυών, εν αίς νηστεύουσιν ημέραις, τοις δε παιδείας ερασταίς φθονείν εκ του προφανούς, των ποιηταίς ή φιλοσόφοις ενασχολουμένων ευθύς καταγιγνώσκοντας πολυθεΐαν τοιούτο, ει προς την θεήλατον ταύτην ημών μεμηχάνησαι συμφοράν. Ως γαρ μη παντάπασιν αποσβεσθή το σωζόμενον έτι των ελληνικών λόγων καίπερ λίαν αμυδρόν όν, ουκ ολίγους εκ τε Κρήτης, εκ τε Κορκύρας και των παραθαλασσίων της Πελοποννήσου μετεπέμψω νεανίσκους των μήτε φύσιν αγεννών, μήθ’υπό χάσμης και νωθρότητος εκνεναρκωμένων, αλλ’αγχινοία τα περισήμων και το ταλαίπωρον εχόντων εν τη ψυχή…»

«…και γάρ εμμέτρως άδοντες, καταλογάδην τε συγγράφοντες κηρύξουσι την λαμπρότητα του Γένους, ώ συ μάλιστα δίκαιος ει σεμνυνόμενος, υμνήσουσι των προγόνων σου, των πανσεβάστων της Ελλάδος αυτοκρατόρων(σ.σ.αναφερόμενος στους αυτοκράτορες Νικαίας Λασκαρήδες) της αρετήν, ούς όμως διεδέξαντο και απανθρώπως οι δια την σφετέραν αυτών μοχθηρίαν το μεν Τούρκων έθνος τηλικούτον καταστήσαντες ηλίκον ορώμεν, το δ’ημέτερον εκ βάθρων καθελόντες μνημονεύουσιν, ής έτυχες αγωγής άντικρυς ελευθερίου και τοις ευ γεγονόσι προσηκούσης, αποκαλέσουσι σε πατέρα των λόγων και της ιπποκρήνης ανακαινιστήν της Ελληνίδος, άτε δη παρημελημένην ήδη παρ’Ελλήσι την ποιητικήν δύναμιν ανασώσαντα και μετά πολλά ετών περιόδους πρώτον άκια Μουσών οιόν τε γενόμενο άσαι…»

«…, της διανοίας προς την περιλάμπουσαν αυγήν του μεγάλου Λασκάρεως δόξαν μη τολμώσης αντιβλέπειν, γονυπετείς ευξύμεθα τω πάντ’εφορώντι και κυβερνώντι Θεώ, ίν’είπερ οιόντ’εστί περιαλγήσας τη ανεκδιηγήτω πανωλεθρία των ελλεεινών Ελλήνων, των πριν μεν στατηγίαις και νομοθεσίαις , επιστήμαις τε και τέχναις πολυειδέσι και ταις εις άπαντα τα πέρατα της γής αποικίαις το ανθρώπειον γένος παιδευσάντων τε και νουθετησάντων, ημερωσάντων τε και κατακοσμησάντων, νυν δε φθονώ και επηρεία της κακής τύχης μήτ’αυτοκρατορικοίς σκήπτροις ερειδομένων μήτε πατρίδα(φεύ των κακών) ή πόλιν αυτόνομον εχόντων, ες βαθύ και μακρόν και λιπαρόν γήρας διασώζη καπί δέκα παρατεινάντας γενεάς υγιείς διαφυλάττη Λέοντα(σ.σ. παπας Λέων Ι’), τον υπέρτατον ιεράρχην και σε, του μεν γαρ παρορμώντος, του δε κατορθούντος υμών ελευθερωθήσεται μεν η Ελλάς, οι δε φιλομαθείς και φιλοθεάμονες εμφιλοχωρήσουσιν αδεώς τη Πελοποννήσω των βαρβάρων άρδην αφανισθέντων, και τον Παυσανίαν ανά χείρας έχοντες ανέσεως χάριν περιοδεύσουσι τα πάντα κύκλω…» (2)

Ο πατριωτισμός του Λάσκαρι, και η λύπη του για την κατάσταση της Ελλάδας, είναι…χαραγμένη ακόμα και στον τάφο του, στον ναό της Αγίας Αγάθης στη Ρώμη, όπου έχει χαραχτεί η επιγραφή κατ’εντολή του ίδιου το παρακάτω τετράστιχο:

«Λάσκαρις αλλοδαπή γαίη

ενικάτθετο γαίην,

Ούτι λίην ξείνην, ώ ξένε,

μεμφόμενος.

Εύρετο μειλιχίην. Αλλ’αχ-

θεται, είπερ Αχαιοίς.

Ουδ’έτι χούν χεύει πατρίς

ελευθέριον.» (3)

«Σε ξένη γή θάφτηκε ο Λάσκαρις. Μάθε ότι δεν λυπάται για τη φιλοξενία αυτή.Τη βρήκε γλυκιά. Ο πόνος είναι ότι η πατρίδα δε δίνει πια ελεύθερο χώμα για την ταφή των Ελλήνων.»

Ενώ επίσης σε ένα επίγραμμα, ενδεικτικό της πλέον αυτονόητης σημασίας του «Έλλην», αυτή τη φορά στη Θεσσαλονίκη, προς τιμή του Πολίτη λόγιου Λουκά Σπαντούνη, χαραγμένο στον τάφο του, το 1481 διαβάζουμε:

«Αύχημα δειχθείς του των Ελλήνων γένους,

τω προϊόντι του των αρετών κύκλου,

και την πατρίδα αποβεβληκώς, οίμοι,

της βαρβαρικής ου μετέσχες κηλίδος.

Τω γαρ πατρίων αρετών εξημμένος,

χρυσός ώσπερ τις ή αστήρ εωσφόρος

έλαμψας λαμπρώς τω των αρετών κάλλει.

Σωφροσύνην γάρ και ανδρείαν ασκήσας,

την τε φρόνησιν, και την ισονομίαν,

άς βάθρον έθου αρετών των ενθέων,

άγαλμα θείον τοις πάσιν ανεδείχθης.

Θέλγων δη πάντας τη των λόγων σειρήνι,

και τη γλαφυρά του κάλλους αγλαΐα,

και τοις γενναίοις των έργων καταπλουτών,

εν τη ακμή, φεύ, των μεγίστων ελπίδων

οίχη μοι, το φως και κλέος της ζωής μου,

το κοινόν κλέος, η σειρά του χρόνου, έν οίς

η της φύσεως λαμπρά φιλοτιμία.

Αί,αί, της εμής και κοινής δυστυχίας!

Οία υπέστην(σού πέρι), φεύ του πάθους,

Φίλη κεφαλή, ελπίς, ζωή, φώς, τέρψις,

Του Βυζαντίου και των Ελλήνων όρπηξ.» (4)

Επίσης, ενδεικτική της κατανόησης της ανάγκης για διδασκαλία των ελληνικών γραμμάτων, είναι η επιστολή του Πατριάρχη Διονύσιου του Β’(πατριάρχης 1546-1556), γνωστού και ως Γαλατιώτη, λόγω της καταγωγής του από τη συγκεκριμένη περιοχή της Πόλης, προς τον Ζακυνθηνό λόγιο Ερμόδωρο Λήσταρχο, ο οποίος δίδασκε στην Ιταλία. Ζητώντας του να επιστρέψει από την Ιταλία για να διδάξει τους Έλληνες:

« Τω περιποθήτω υιώ κατά Πνεύμα της ημών μετριότητος, Ερμοδώρω τω Ληστάρχω ειρήνην και υγίειαν από Θεού Παντοκράτορος.

Ότι Έλλην ει και σοφίαν μετιών, πάλαι μεν η φήμη πέπεικεν ημάς, ούχ ήκιστα δε και νύν, του ιερωτάτου μητροπολίτου Ναυπλίας και Μιχαήλου του Σοφιανού πολλά διεξιόντος σου πέρι. Όπως ούν μηδέν ελιννύσας έλθης ως ημάς, των αυτών τοις ομογενέσι μεθέξων, ών Λατίνοις προσισχόμενος απολαυείς, εκείνοι μεν γαρ και άλλους έχουσι τους εκπαιδεύσοντας, Έλληνες δε ούκ έτι, εν δίκη μεν τα’αν μάλλον επαινοίο, το πτώσιν απειλούν υπερείδων, ή το βεβηκότι και ασφαλεί προστιθέμενος.» (5)

Σημαντικότατη προσωπικότητα της εποχής, ο Φραγκίσκος Πόρτος(16^ος αιων.), γόνος φτωχής Ρεθυμνιώτικης οικογένειας, ο οποίος ορφανεύοντας μετανάστευσε στην Ιταλία, και έφτασε ως την Ελβετία διδάσκοντας τα ελληνικά.
Η αλληλογραφία του με τον μεγάλο ελληνιστή Μαρτίνο Κρούσιο (Martin Crusius/Kraus) είναι αποκαλυπτική των συναισθημάτων ενός Έλληνα της εποχής όσον αφορά στον Ελληνισμό, στη μόρφωση των Ελλήνων, και στην κατάντια των συγχρόνων, μη κρύβοντας όμως την περηφάνια του για την διάδοση των ελληνικών γραμμάτων σε μη Έλληνες.

Ξεκινώ με την επιστολή του Κρούσιου προς τον Φραγκίσκο Πόρτο, με ημερομηνία 2 Σεπτεμβρίου 1570:

«Προ πολλού μεν ήδη σπουδάσας γνώριμος τινι των Ενετίησι διαγόντων Ελλήνων γενέσθαι, της μου προθέσεως απέτυχον μέχρι δεύρο, ουκ ειδώς το αίτιον τι, έπειτα δε, πυθόμενος τα περί σού, σοφώτατε άνερ, ως Έλληνός τε το γένος όντος, και της ελληνικής παιδείας ευ μάλα έχοντος, και εν Γενεύη ταύτης προεστώτος, σφόδρα εχάρην…

…Επιθυμώ τοίνυν, λογιώτατε κύριε, υπο σου γνωσθήναι, ως της Ελλάδος φωνής και του ελληνικού έθνους (φεύ της αυτού υπο τοις βαρβάροις δουλείας) θαυμαστής τε και φίλος, ως ουδείς των ομοεθνών μάλλον βούλομαι ούν, όσον δύναμαι, δεηθήναι σου, συγγνώμην μοι της τόλμης απόνείμαι, καμέ τουμού πόθου επιτυχή καταστήσαι, λίαν ησθησόμενο, ει εκ των της ονομαστοτάτης Ελλάδος λειψάνων, καν ενός την γενέαν Έλληνος ανδρός, Γερμανός ών, γνώσεως και προσρήσεως ευτυχοίην. Εύλπις δ’άρα ειμί, τεκμαιρόμενος τω προσηνεί και κομψώ, ών υπο σού εκδοθέντων επιγραμμάτων και επιστολών εν διαφόρων βίβλοις είδον. Χαρισαίο τοίνυν, Ελλήνων άριστε, καπειδάν κατά τούτο χαρίση,…»(6)

Η απάντηση του Φραγκίσκου Πόρτου είναι άκρως ενδιαφέρουσα:

«…, τοσαύτην όμως σπουδήν ποιείς του γνώριμος γενέσθαι ανθρώπω, Έλληνι μεν το γένος, τάλλα δε, παιδείας και καλών των τοις των Ελλήνων σοφοίς υπαρχόντων, ή παντελώς αμοιρούντι ή μετριώτατα μετέχοντι, εδάκρυσα δε τοσαύτην ακαταστασίαν και τύχης μεταβολήν γεγονέναι, ως τας Αθήνας, την της Ελλάδος Ελλάδα, το φώς της οικουμένης, τον ιερόν των Μουσών σηκόν, την απασών των υφ’ήλιον ελευθερωτάτην πόλιν δουλεύειν (φεύ) νύνι βαρβάροις, και ολέθροις και ούδ’αυτό το περιφανέστατον όνομα διασώζειν, παιδείαν δε και λόγους αλλαχού της γής, εν εθνέσιν αλλοδαποίς (Βρετανοίς εσχάτοις, Κέλταις και Γερμανοίς) ασκείσθαι και διάσημον είναι. Ταύτην εδάκρυσα την τύχην, αναγνούς την σην επιστολήν, και διεξελθών τα καθ’έκαστον αυτής μετ’εκπλήξεως.

Ου μην, αλλ’επειδή των πάντων διαδοχή και ουδέν εστι των όντων, όπερ ποτέ εις πείραν μεταβολής ούκ έρχεται, οιστέον γεναιώς το πεπρωμένον και στερκτέον, ότι εν αλλοφύλοις έθνεσιν, και πορρωτάτω της γης οικούσιν υπό πλείστων και τοιούτων, οίος εί συ, ανδρών το της Ελλάδος όνομα, δίκην μητρός γνησίας τιμάται και στέργεται και φαίνεται τριπόθητον είναι…»(6)

Την ίδια περηφάνια δεν ένοιωθε όμως για την οικειότητα ξένων με τα ελληνικά γράμματα και σοφία, ο Μιχαήλ Ψελλός, τον 11^ο αιώνα, μισή χιλιετία πριν…και από τις σπουδαιότερες μορφές που έδωσε το Βυζάντιο , καθώς θεωρούσε ντροπή να καυχιόνται οι ανατολικοί λαοί(Άραβες, Πέρσες κ.α.) για την σοφία των Ελλήνων:

«Την δε των Ελλήνων σοφίαν προθέμενος επαινείν απολοφύρεται ως εικός, ότι δέον τους γνησίους του λόγου κληρονομείν, το βάρβαρον και αλλότριον τον πλούτον της σοφίας ουδέν προσήκοντα διεδέξαντο. Και η μεν Ελλάς σχεδόν άπασα και η άποικος Ιωνία των πατρώων ακριβώς εξεκόπησαν, ες Ασσυρίους δε και Μήδους και Αιγυπτίους ο κλήρος μετωχετεύθη, και τοσούτον η τάξις αντέστραπται, ως βαρβαρίζειν μεν τους Έλληνας, ελληνίζειν δε τους βαρβάρους, και Έλλην μεν ανήρ, ούτω συμβάν, ες Σούσα ή Εκβάτανα αφικόμενος τα πάλαι του Δαρείου ανάκτορα και Βαβυλωνίοις συγγενόμενος, ακούσεται περί ων ελληνίζων ούκ ήκουσε, και θαυμάσεται των ανδρών έκαστον , και τότε πρώτον ίσως γνώσεται ότι σοφία του παντός. Αλαζών δε τις είς ημάς παραγενόμενος βάρβαρος και τοις εν τη Ελλάδι και τη καθ’ημάς απάση ηπείρω εις ομιλίαν εληλυθώς, ουδ’ημιόνοις τοις πολλοίς συγχωρήσειεν, αλλ’όνοις άντικρυς, οι γαρ πλείους ουδ’εξ ημισείας ούτε την φύσιν, ούτε το υπέρ ταύτην επίστανται, …»(7)

Ένα ακόμα σπουδαίο μνημείο των Ελληνικών ιδεών του 16^ου αιώνα είναι το παρακάτω υπόμνημα της Κρητικού Αρχιεπισκόπου Μονεμβασίας Αρσένιου Αποστόλη προς τον πάπα Παύλο τον Γ’, παραπονούμενος για τις αδικίες που υφίστανται οι Έλληνες από τους Βενετούς κατακτητές:

“Μάχονται Αγαρηνοί Χριστιανοίς, αμφότεροι δε τοις ταλαιπώροις Γραικοίς, εκείνοι μεν γαρ το ημάτερον βασίλειον ανηλεώς ηνδραπόδισαν και τας πόλεις κατέσκαψαν και το γένος ημών εις τα της γής πέρατα, ώσπερ τινάς Αιγυπτίους αγύρτας, περιπλανάσθαι και περιέρχεσθαι διεσκέδασαν, των δ’Εσπερίων τινές(σ.σ.εννοεί τους Βενετούς) ουχ όπως ουκ ανίστανται προς εκδίκησιν του γένους ημών, αλλ’εί τι και πόπανον υπό των θεοστυγών εκείνων είη που καταλελλειμμένον εν τη Ελλάδι, κακείν’αρπάζοντες κατεσθίουσι, πέμποντες ημίν ανηλεείς τινας επιτρόπους, μάλλον δ’ειπείν τελώνας, οίς των επισκόπων πωλούσι τα εισοδήματα, οίς ουκ αρκεί κουρεύειν εν χρώ τα ταλαίπωρα πρόβατα, και το γάλα εκπίνειν και κατεσθίειν γε τον τύρον, αλλ’ουδ’αυτών των δερμάτων απέχονται….

…Τα πατρώα αιτούμεν, παναγιώτατε, και ταύτα μέρος εκείνων πολλοστημόριον. Ούκ αιτούμεν σκιάδιον πορφυρόβαφον, πολυτελές τε και πολυπρόσοδον, καίτοι ούδ’απεικός ήν ένα ή δύο των Ελλήνων εν τοσούτοις παντοδαποίς εναριθμείσθαι των καρδινάλεων, ουδέ ζητούμεν πολυτάλαντους αρχιεπισκοπάς, ούδ’επισκοπάς και αββαδίας των παχειών, αλλ’ολίγον τι φίλον τε….

…Ταύτην πέμπω τη υμετέρα παναγιότητι, ώστε ζωώσαι αυτήν, εμπνεύσαντα ζώσαν ψυχήν τω παναγιωτάτω σου στόματι, και τότε δη τους των Ελλήνων λόγους αναζωπυρώσεις τα λοίσθια πνέοντας, και δείξεις εν Ελλάδι Ιταλούς ελληνίζοντας και Έλληνας ιταλίζοντας, εκατέρους αρίστους ταιν γλώτταιν.» (8)

Συνεχίζεται…

(1) Gabrielis Severi et aliorum Graecoum recentiorum epistolae,1754, σ.132.

(2) Marci Musuri praefation ad Pausaniam mense Iulio, a.1516, Venetis editum

(3) Νεοελληνική Φιλολογία, ήτοι Κατάλογος των από πτώσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι εγκαθιδρύσεως της εν Ελλάδι βασιλείας, τυπωθέντων βιβλίων παρ’Ελλήνων εις την ομιλουμένην, η εις την αρχαίαν ελληνικής γλώσσαν. Ανδρέου Παπαδόπουλου-Βρετού, Αθήνα,1854, σελ.298

(4) Voyage du sieur Paul Lucas, fait par ordre du roy dans la Grèce: L'Asie ... ,Paul Lucas, σελ.317.

(5) Ελληνομνήμων ή σύμμικτα ελληνικά : σύγγραμα ελληνικόν, Μουστοξύδης, Ανδρέας, 1847, αρ.10, σελ. 598

(6) Δ. Καμπούρογλους, Μνημεία της ιστορίας των Αθηναίων επί Τουρκοκρατίας, τ. Α`, σελ.72.

(7) Bibliotheca Graeca Medii Aevi, τομ.Δ, Κ.Σάθας, σελ.XLVII, παρ.Κώδιξ Παρις., φυλ.50.

(8) Έκδοση των Σχολίων εις Ευριπίδην υπο Αρσενίου Αρχιεπισκόπου Μονεμβασίας, Legrand, Bibliographie Hellenique, τομ.Α, σελ.222-223.