Προς την Επανάσταση, ταυτότητα των Ελλήνων.(δ)

Ίσως αυτή τη φορά η μικρή αυτή «σειρά» δημοσιεύσεων (Προς την Επανάσταση, ταυτότητα των Ελλήνων.) να είναι πιο επίκαιρη από τις προηγούμενες λόγω κάποιων ερωτημάτων που τέθηκαν σε άλλη πρόσφατη σειρά…τηλεοπτική…

Να εξηγήσουμε εδώ τα οικονομικά στοιχεία των πρώτων αιώνων(15-17^ος) της Τουρκοκρατίας και να εξετάσουμε κατά πόσο η λεγόμενη Pax Ottomanica βοήθησε τον μέσο αγρότη δεν είναι στις προθέσεις μας, προς το παρόν. Να δούμε όμως τι σκέφτονταν οι Έλληνες της εποχής εκείνης(Έλληνες ή Ρωμιοί, δεν μας ενδιαφέρει, καθώς πρόκειται περί ταυτόσημων εννοιών) μας ενδιαφέρει και στις προηγούμενες δημοσιεύσεις έχουμε τα πρώτα στοιχεία.

Παραθέτω τα παρακάτω αντιπροσωπευτικά αποσπάσματα από διάφορες προσωπικότητες των αιώνων αυτών, ώστε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα ως προς την ταυτότητα των Ελλήνων των αιώνων αυτών, τη σχέση τους με το παρελθόν και τα οράματά τους, την περηφάνια τους για την καταγωγή και τα επιτεύγματα των προγόνων τους, αλλά και για τη γλώσσα τους και τα ονόματα που χρησιμοποιούσαν για να περιγράψουν το γένος/έθνος τους.

-Ο Γιαννιώτης Απόστολος Τζηγαράς το 1631, στην εισαγωγή του στο «Βιβλίο Ιστορικόν, περιέχον εν συνόψει διαφόρους και εξόχους ιστορίας. Αρχόμενον από κτίσεως κόσμου μέχρι της Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως, και επέκεινα. Συλλεχθέν μεν εκ διαφόρων ακριβών ιστοριών και εις την κοινήν γλώσσαν μεταγλωτισθέν παρα του Ιερωτάτου Μητροπολίτου Μονεμβασίας κυρίου Δωροθέου…Βενετία, 1631» αναφέρει γι’αυτούς που θα διαβάσουν το βιβλίο ότι η «ωφέλεια της ιστορίας είναι πολλή και μεγάλη, κατ’αλήθειαν…» και ότι βλέπουμε «μέσα εις τας ιστορίας πως εκυβερνήθησαν αι παλαιαί μοναρχίαι και αριστοκρατίαι …» και πως «πολλές μοναρχίες από μικρές αυξύνθηκαν εις μεγαλειότητα, και πάλιν πολλές από μεγάλες οπού ήτον κατήντησαν εις μικρότητα, μάλιστα και εξολοθρεύτηκαν παντελώς…».

Το πρόβλημα όμως κατ’αυτόν είναι ότι «αι ιστορίαι εκείναι ευρίσκονται γραμμέναι εις την παλαιάν των Ελλήνων γλώτταν, την οποίαν δεν καταλαμβάνουσιν όλοι οι σημερινοί Έλληνες» , και γι’αυτό το λόγο ο Μονεμβασίας Δωρόθεος θέλησε να «τας βάλη εις την απλήν γλώσσαν, δια να ωφελούνται όχι μόνον οι σπουδαίοι, αλλά και οι αμαθείς.»

Ο Γιαννιώτης λόγιος αφού αναφέρει περιληπτικά τι περιέχει το βιβλίο (ιστορία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, πως «ο βασιλεύς των Ρωμαίων εκαταδέχθηκε να υπάγη εκει(σ. στην Φλωρεντία) με τον πατριάρχην και με άλλους αρχιερείς, και πως δεν εκατόρθωσαν τίποτες, αλλά εστράφησαν οπίσω με μεγάλην ζημίαν, κ.α.) «συμβουλεύει λοιπόν πάντας τους Έλληνας και ορθοδόξους χριστιανούς (Έλληνας από το γένος και ορθοδόξους χριστιανούς από την πίστιν) να μην λυπηθούν ολίγην έξοδον ν’αγοράσουν τούτο το βιβλίο…».(1)

-Ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, γράφει στον «Εγχειρίδιον κατά του σχίσματος των Παπιστών» για να διδάξει στον λαό να υπεραμύνεται της θρησκείας του:

«Πρέπον και δίκαιον κατά αλήθειαν ήτον, αδελφοί και τέκνα της ανατολικής εκκλησίας, να μην έλθει το γένος μας το επαίνετον εις τόσην αμάθειαν και στέρησιν της σοφίας, ότι να χάση σχεδόν και την ελληνικήν γλώσσαν, με την οποίαν είχε πάντοτε εις όλα τα γένη σιμά μέγα καύχημα, με το να την είχεν, ομού με ταις άλλαις επιστήμαις, πολλά θαυμαστά, αμή επειδή μέσα εις όλα οπού έχασε, και ήλθεν εις τόσην πολλήν δυστυχίαν και ονειδισμόν απ’εκείνους οπου πρότερον εθαυμάζετον, έχασε και την ελληνικήν γλώσσαν, με την οποία είναι εύκολα να γράφη κάθε είς όπου επιχειρίζεται να συγγράφη τα μυστικά και θεία της πίστεως μας πράγματα, κάμνει χρεία καν με την απλήν ετούτην, την οποίαν όλοι την γροικούν, να βοηθήσωμεν, όσον είναι δυνατόν, του γένους και της ανατολικής εκκλησίας, η οποία έχει μέσα είς ταις άλλαις της δυστυχίας, και πόλεμον πολύν, όχι τόσον από τους αλλοτρίους της πίστεως, όσον απ’εκείνους οπού έπρεπε να βοηθάται…»

-Ο Μιχαήλος Αποστόλης όταν βρισκόταν στην Ιταλία απέστειλε στον αυτοκράτορα Φρειδερίκο επιστολή με την οποία τον προέτρεπε να αναλάβει να απελευθερώσει την Ελλάδα από τους Τούρκους:

«…Πως δ’ούκ ήγειρας πάσας τας προσφιλείς σου δυνάμεις κατά βαρβάρων αθέων: Πως ουκ εκάλεσας πάντας τους ευσεβείς ηγεμόνας κατά των Τούρκων ; όπου γε τούτων δύο και μόνον οι μέγιστοι ξυμφωνήσαντες, ών επί λεπτού φασι μίτου τα πράγματα ήρτηται, ήρκουν αν θαρρούντως φημί καταστρέψασθαι πάσαν την των Τούρκων ηγεμονίαν και δύναμιν, τις ουν η τοσαύτη μέλησις βασιλεύσιν ήκεν ημίν το θρυλλούμενον έπος; κάλεσον τους φίλους ηγεμόνας των Ευρωπαίων, οψέ γουν κατά βαρβάρων στρατεύσασθαι, τέλεσον ημίν τα προλεγόμενα και ποθούμενα, ήδη του μέλλειν καιρός, ανάστηθι, έξιθι, λάβε το δόρυ το χρυσούν και βασιλικόν, επιλαβού κατά βαρβάρων αθέων όπλου και θυρεού, δείξον ημίν βασιλέα του Βυζαντίου Μαξιμιλιανόν τον πανευτυχέστατον, ος σου την βασιλείαν επί γήρα βαθεί διαδέξαιτο, απόδος το πανταχού γης διεσπαρμένον γένος ημών τη πατρίδι, το ποτέ μέν υψηλότατον και σοφώτατον, νυν δ’εξουθενημένον και ταπεινότατον, νόμιμον νυν ακούειν των Βυζαντίων, βοώντων και σε τον μέγιστον βασιλέα προς ελευθερίαν επεκκαλουμένων Κωνσταντίνου του βασιλέως καλούντός σε προς απόκτησιν των αποθανόντων απάντων εν τω πολέμων, επάκουσον δη καμού, βασιλεύ, του γ’απάτριδος και απόλιδος, του πένητος και αγύρτου, του ξένου τε και παρεπιδήμου, του το ζήν αποβαλείν κινδυνεύοντος τοις ξυντυχίαις και περιστάσεσιν, αλλά ταύτα μεν θεώ μελήσει και σοι τω θειοτάτω ημών βασιλεί…» (2)

-Αλλά και ο Θεόδωρος Σπαντώνης(Σπανδούνης), ο οποίος παρεπιπτόντως από την πλευρά της μητέρας του καταγόταν από την οικογένεια των Κατακουζηνών ενώ ο πατέρας του Ματθαίος ήταν ένας από τους πολλούς Έλληνες stradioti στην υπηρεσία των Βενετών, τον 15^ο αιώνα στο έργο του “Discorso di Teodoro Spandugino Cantacusino Gentil’homo Constantinopolitano Dall’ origine de’ principi Turchi, 1538” το οποίο δημοσιεύτηκε από τον Σάθα ,γράφει στην εισαγωγή του :

«Παίρνω μαζί μου αυτό το έργο στη Ρώμη για να το δείξω στον Πάπα(Παύλο Γ’), το κύριο ευεργέτη μου αλλά και του Ελληνικού έθνους, το οποίο κάποτε ήταν περίβλεπτο και επιτυχημένο αλλά τώρα είναι δυστυχησμένο και πιο καταπιεσμένο από όλα τα έθνη. …»(δική μου μετάφραση από τα αγγλικά, δείτε το αυθεντικό στα ιταλικά παρακάτω) (3)

-Ο Αρσένιος Μονεμβασίας ο Αποστόλης το 1534, στην εισαγωγή του βιβλίου «Σχόλια των πανύ δοκιμών εις επτά τραγωδίας του Ευριπίδου, συλλεγέντα εκ διαφόρων παλαιών βίβλων και συναρμολογηθέντα παρά Αρσενίου αρχιεπισκόπου Μονεμβασίας» απευθυνόμενος στον πάπα Παύλος Γ’ «μοιρολογεί» την ελεεινή κατάσταση της Ελλάδας και των Ελλήνων :

«Ει και πριν περιττώς, μακαριώτατε πάτερ, το των Ελλήνων γένος εξευτελίζων και ταλανίζων ετύγχανον, υποπέσον ήδη μυρίοις χειμώσιν ανιαροίς…» ενώ αργότερα γράφει παραφράζοντας αρχικά το Μέγα Βασίλειο ο οποίος έλεγε : «μάχεται ιουδαϊσμός ελληνισμώ και αμφότεροι χριστιανισμώ. Εγώ δε παρωδών την ρήσιν ούτω φήμι, μάχονται Αγαρηνοί χριστιανοίς, αμφότεροι δε τοις ταλαιπώροις Γραικοίς. Εκείνοι μεν γαρ το ημέτερον βασίλειον ανηλεώς ηνδραπόδισαν και τας πόλεις κατέσκαψαν, και το γένος ημών εις τα γης πέρατα, ώσπερ τινάς Αιγυπτίους αγύρτας, περιπλανάσθαι και περιέρχεσθαι διεσκέδασαν…» (4)

-Την ίδια απογοήτευση εκφράζει και ο Κερκυραίος Νικόλαος Σοφιανός το 1544 στην εισαγωγή του ‘Περι παίδων αγωγής’ που εξέδωσε ο ίδιος στο τυπογραφείο «της οικίας Βαρθολομαίου του Καλλιγράφου» απευθυνόμενος στον επίσκοπο Μυλοποτάμου και Χερρονήσου Διονύσιο :

« Βλέποντας, θεοφιλέστατε δέσποτα, ότι, δια την μακράν και πικροτάτην δουλοσύνην, το ημέτερον γένος εξέπεσε και ουδέ καν αναθυμάται την προκοπήν οπού είχαν οι προγόνοι μας, με οποίαν άφησαν εις όλην την οικουμένην λαμπράν και αθάνατον δόξαν, ηθέλησα πολλάκις περί τούτου να συμβουλευθώ και να κοινολογήσω το πράγμα με όσους σοφούς και πεπαιδευμένους και κατά αλήθειαν ευγενείς και λείψανα της αθλίας και δυστυχούς αρχαίας Ελλάδος…».

Ο Κερκυραίος λόγιος συνεχίζει εξηγώντας ότι μετέγραψε το γνωστό έργο του Πλουτάρχου «Περί παίδων αγωγής» στην απλή γλώσσα του λαού ώστε να «ανακαινισθή και να αναπτερυγιάση από την τόσην απαιδευσίαν το ελεεινόν γένος.»…

-Ο Αντώνιος Έπαρχος σε επιστολή του προς τον Ιταλό Βακκιο Παλδίνο(Baccio Baldino) σχετικά με την απόκτηση χειρογράφων από τον Κόσιμο Μέδικο (Cosimo de’ Medici) και με τα αποτελέσματα της απόκτησης αυτής γράφει:

“Ώστε παρά τούτο την θαυμαστήν ταύτην υμών πόλιν(εννοεί τη Φλωρεντία) εικότως αν τις ονομάζοι της μεν Ελλάδος απάσης εστίαν, τα σπέρματα της αρετής επίσης αμφοτέρων των φωνών διατηρησάσης και μη έλλατον , των πατρίων τα των Ελλήνων μεταχειρησαμένης, της δε Ιταλίας πρυτανείον των επιστημών και τεχνών και παντών των άλλων αγαθών, προσέτι δε και προξένου γενομένης του και την Ιταλών φωνήν, ημελημένην ήδη, εκ των ελληνικών λόγων επιδιορθωθήναι. Και γαρ μετά την καταστροφήν της Ελλάδος επί του περιφανούς Κόσμου και Πέτρου και Λαυρεντίου των Μεδίκων, προγόνων του νυν άρχοντος, ο τα πάντα άριστος Κόσμος την εξ αρχής των Ελλήνων αρετήν, πεπονηκυΐαν ήδη και λήγουσαν ιδών, μεγαλοφρόνως και φιλανθρώπως επικουρήσας συνετήρησε και του θάλλει έτι και νύν αίτιος εγένετο εφ’ ης χάριτας αθανάτους άγει το γένος ημών άπαν Κόσμω, σωτήρι φανέντι της αρχαίας των Ελλήνων ευγενείας. Μη φέρον γαρ το γένος των ελλογίμων ανδρών, των τηνικαύτα περιόντων παρά βαρβάροις οικείν, θηρίοις ατιθάσσοις και πλην της μορφής ουδέν ανθρώπινον άλλο κεκτημένοις, έφυγεν αεί προτροπάδην έκαστος, και κατέφευγον, ώσπερ επί βωμόν άσυλον, επί την λαμπράν ταύτην οικίαν. Πρώτος δ’απάντων αφίκετο Χρυσολωράς ο Βυζάντιος, ον δη και φιλοτίμως υποδεξάμενος ο περιφανής Κόσμος, τιμής τε ηξίωσεν απάσης και θεραπείας της προσηκούσης πρώτος αυτός εδίδαξε την καθ’Έλληνας παιδείαν…» (5)

-Ο Κρητικός Μάρκος Μουσούρος το 1516, στον πρόλογο της έκδοσης του έργου του Παυσανία αναφέρει εκθειάζοντας και απευθυνόμενος στον Ιανό Λάσκαρη ότι «έπειτα δε και περί Χαλκοκονδύλην και σε, τους αυτόχθονας της πρεσβυτέρας Ελλάδος και τοις ωγυγίοις εκείνοις ήρωσιν ομοσπόρους, επεχείρησαν ημεδαπών εντυπώσει βιβλίων, πολλάς τε Ομήρων και Λουκιανών, Απολλωνίων τε και επιγραμματογράφων ποιητών δαψιλώς επιδόντες τοις φιλέλλησιν εκατοντάδας, επηνέθησαν διαφερόντως.». Και συνεχίζει αναδεικνύοντας τον πατριωτισμό και τη λαχτάρα και των δύο για την ελευθερία των Ελλήνων:

«Συ γαρ των άλλων τα καθ’εαυτούς σκοπούντων, κοινός απανταχού των Ελλήνων καθίστασαι προστάτης, συ ως ουδείς έτερος υπέρ της Ελλήνων σωτηρίας εγρήγορας, πάσι τοις καιροίς επακολουθών και πάντα καλών σείων, και νυν μεν Κελτών βασιλείς, νυν δε Ρώμης αρχικράτορας θεραπεύων, εφ’ώ τε τους Έλληνας απαλλαγέντας της πικροτάτης και χαλεπωτάτης δουλείας εις ελευθερίαν εξέλεσθαι. Τούτου γαρ εφίεσαι μόνου, τούτου φροντίζεις, τούτο νυκτός και μεθ’ημέραν εννοείς, υπέρ τούτου και τους εσχάτους κινδύνους υποσταίης αν και μυρίων αν θανάτων καταφρονήσαις γενναίος ων. Προς τούτο πάντα σου τα πολιτεύματα τείνει, προς τούτο γ’η μεγαλοπρεπής και μηδαμή χαμαίζηλος σου φύσις ανακλίνασα την ψυχήν ατενές αφορά….».

Ο επαινετικός λόγος για τον πατριωτισμό του απογόνου της βυζαντινής αυτοκρατορικής οικογένειεας συνεχίζει κάπως έτσι :

«Και ουχ υπέρ μεν του σώσαι την Ελλάδα πονείς, των δε καθ’έκαστον Ελλήνων υπερφρονείς, αλλά και πρεσβεύων Ενετίησι μηδένα των ομόθεν της γε σης ελευθεριότητος απείρως έχειν ώου δειν.», επαινόντας την φιλανθρωπική και πατριωτική στάση του Λάσκαρη ο οποίος προίκιζε τις φτωχές Ελληνίδες της Βενετίας, φρόντιζε για τα δίδακτρα των Ελλήνων φιλομαθών αλλά φτωχών νέων κ.α. , ώστε να θαυμάζεται ως «πρόξενος των Ελλήνων».

Ο γεμάτος νοήματα αυτός λόγος του Κρητικού Μουσούρου τελειώνει με το πραγματικό του όραμα. Το οποίο, αν και οι σύγχρονοί του Έλληνες έχουν καταπέσει σε ελεεινή κατάσταση σε αντίθεση με τους προγόνους τους που «νουθέτησαν, ημέρωσαν και κατακόσμησαν» τον κόσμο, είναι η ελεύθερη Ελλάδα, έστω και με τη βοήθεια ξένων(όπως του πάπα Λέοντα) , έτσι ώστε ό κάθε φιλομαθής να μπορεί με τον Παυσανία ανά χείρας να γνωρίσει την ελεύθερη Ελλάδα, «αφανισθέντων των βαρβάρων» κατακτητών :

« …, γονυπετείς ευξόμεθα τω πάντ’εφορώντι και κυβερνώντι θεώ, ίν’είπερ οίον τ’εστί περιαλγήσας τη ανεκδιηγήτω πανολεθρία των ελεεινών Ελλήνων, των πριν μεν στρατηγίαις και νομοθεσίαις, επιστήμαις τε και τέχναις πολυειδέσι και ταις εις άπαντα τα πέρατα της γης αποικίας το ανθρώπειον γένος παιδευσάντων τε και νουθετησάντων, ημερωσάντων και κατακοσμησάντων, νυν δε φθονώ και επηρεία της κακής τύχης μήτ’αυτοκρατορικοίς σκήπτροις ερειδομένων μήτε πατρίδα (φεύ των κακών!) ή πόλιν αυτόνομον εχόντων, ες βαθύ, και μακρόν, και λιπαρόν γήρας διασώζη καπί δέκα παρατείναντας γενεάς υγιείς διαφυλλάττη Λέοντα τον υπέρτατον ιεράρχην και σε. Του μεν γαρ παρορμώντος, του δε κατορθούντος υμών, ελευθερωθήσεται μεν η Ελλάς, οι δε φιλομαθείς και φιλοθεάμονες, εμφιλοχωρήσουσιν αδεώς τη Πελοποννήσω, των βαρβάρων άρδην αφανισθέντων, και τον Παυσανίαν ανά χείρας έχοντες, ανέσεως χάριν , περιοδεύσουσι τα πάντα κύκλω, τα τε συγγεγραμμένα τίθεντες των ορωμένων εγγύς, μεγάλης εμπλησθήσονται της ηδονής.» (6)

Αυτά τα οράματα και αυτές τις ιδέες είχαν οι Έλληνες δύο και τρεις αιώνες πριν το 1821, όταν κατ’άλλους χαίρονταν την Pax Ottomanica με τα καινούρια σχολεία, δρόμους, γέφυρες, λουτρά, σπίτια κ.α. κάνοντας μικτούς γάμους…αφού εξισλαμισθούν.

(1) Βιβλίο Ιστορικόν, περιέχον εν συνόψει διαφόρους και εξόχους ιστορίας. Αρχόμενον από κτίσεως κόσμου μέχρι της Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως, και επέκεινα. Συλλεχθέν μεν εκ διαφόρων ακριβών ιστοριών και εις την κοινήν γλώσσαν μεταγλωτισθέν παρα του Ιερωτάτου Μητροπολίτου Μονεμβασίας κυρίου Δωροθέου…Βενετία, 1631

(2) Γ.Κ. Υπερίδης, Μιχαήλου Αποστόλη Πονημάτια Τρία, Εν Σμύρνη, 1876, σ.12-13

(3)«…,meco a Roma per mostrarla alla Santita del Papa, mio unico prencipe et precipuo benefattor mio et della Greca natione, olim felicissima et eccellentissima, al presente piu che ogni altra misera et calamitosa,…», (Documents inedits relatifs a l’histoire de la Grece au moyen age, IX (Paris 1890), pp.133-261)

(4) Αρσένιος Μονεμβασίας ο Αποστόλης, Σχόλια των πανύ δοκιμών εις επτά τραγωδίας του Ευριπίδου, συλλεγέντα εκ διαφόρων παλαιών βίβλων και συναρμολογηθέντα παρά Αρσενίου αρχιεπισκόπου Μονεμβασίας, 1534

(5) E.Legrand, α’, 1, II, pp.373-4

(6)Παυσανίας, Venetiis in aedibus Aldi MDXVI. f.2